Komunistička partija decenijama je diskretno podsticala popularnost rokenrola, zadovoljna što muzika mladih podržava mir i jednakost među ljudima, ciljeve za koje se borila i nesvrstana država.
Iz dokumenata koje su ostavili partijski i diplomatski hroničari i intervjua sa članovima rokenrol sastava iz tog vremena, Aleksandar Raković rekonstruisao je uzbudljivo svjedočanstvo koje Bojan Hreljac, nekadašnji basista Elipsi i Korni grupe, sažima u dvije rečenice: ”Nismo bili ni podrška, ni opozicija komunističkoj partiji. Željeli smo samo da se zabavljamo i svidimo djevojkama.”
Historijske građe ima na pretek – više hiljada strana partijskog, državnog i diplomatskog štiva koje odiše stručno naučnim i analitičkim pristupom bez parola, kaže Raković, koji je, prvi na beogradskom univerzitetu doktorirao na rokenrolu. Krajem pedesetih ti izveštaji su bili još šturi, ali 60-tih već veoma afirmativno govore o ovoj novoj muzici. “Štaviše, šezdesetih su se poruke rok pjesama prilično poklapale sa socijalističkim i komunističkim idejama, sa antisegregacionizmom ili dekolonizacijom i pacifizmom. Pa čak ni brade i duge kose, koje su nekada oslikavale četnike, nisu shvatane u tom kontekstu, naprotiv, dugokosi momci primani su u partiju”, kaže Raković.
Presudan trenutak za rokenrol u Jugoslaviji bio je 24. maj 1966. godine, kada je tada jedan od najpopularnijih sastava „Elipse” svirao pred Titom. Ali prije toga, na kongresima omladine i partije već je brižljivo utrt put novoj muzici.
Doduše, da je partija slušala svoj podmaladak, Savez omladine Jugoslavije (SOJ), koji je u izvještaju iz 1963. godine tvrdio da treba osuditi pjevanje rokenrola i tvista na talasima Radio Beograda, historija bi možda pošla i drugim tokom. Ali, neko lucidniji i politički iskusniji iz vrha partije uzeo je olovku i svojom rukom napisao: zahvaliti, a ne protiv. To je prvi dokument koji pokazuje zaokret Komunističke partije ka rokenrolu.
“Jedan od autora izvještaja sa kojim sam razgovarao bio je Rajko Danilović, saradnik u Analitičkoj službi CK Saveza komunista Srbije, koji je uradio vrlo korisnu analizu ‘Nove ljevice u SAD’ sa posebnim osvrtom na hipi pokret koji je u to vrijeme bio nosilac rokenrol kulture. Dosta mi je pomogao i tadašnji predsjednik SOJ-a Tomislav Badovinac koji je inače omogućio nastup ‘Elipsi’ pred Titom”, kaže Raković.
I predsjednik Saveza komunista Hrvatske Vladimir Bakarić pisao je u ljeto 1966. da se ne treba plašiti gitarijada i rokenrol sastava (električarskih sastava) koji su “toliko maha uzeli” jer njih donosi novo vrijeme, a “ovi električari kada im se dala mogućnost pokazali su se ipak ispravni, ispoljili su i ličnu hrabrost i društvenu odgovornost”.
Korni grupa
Zaraženi rokenrolom
Uopšte, od te 1966. o rokenrolu se izvještavalo uvijek pozitivno. Mladi koji sviraju i slušaju rokenrol su primjerna omladina i treba ih iskoristiti za socijalističko društvo, pisalo je u partijskim analizama. Sekretarijatu za inostrane poslove SFRJ katkad su o rokenrolu izvještavale naše ambasade u Vašingtonu, Londonu i Moskvi. Otuda ne čudi da je još 1958. godine američki „Christian science monitor” pisao da je jugoslovenska omladina zaražena rokenrolom. Autori brodvejske “Kose” bili su u Beogradu 1969. i zaključili da “omladina u Jugoslaviji živi u blagostanju i da nema protiv čega da se buni”.
U takvoj konstalaciji odnosa izgubila se osnovna oštrica rokenrola – njegova originalna subverzivnost, bunt protiv konformističkih ciljeva roditelja, prodanih ideala i potrošačkog društva.
U SFRJ nisu postojali takozvani angažovani bendovi. “Tema kojom su se rokeri bavili bila je isključivo ljubav između mladića i djevojaka, a tek krajem šezdesetih pominjao se rat u Vijetnamu, ali to nije imalo veze sa jugoslovenskim režimom. Svaki malo angažovaniji tekst pjesme bavio se spoljnim pitanjima. Zato stalno ponavljam da rokenrol kod nas nikada nije bio kontrakultura, sem možda devedesetih kada je bio okrenut protiv rata i Slobodana Miloševića. Bunt koji je šezdesetih jugoslovenska omladina pokazivala nije bio protiv režima već protiv patrijarhalnog društva”, kaže Raković. Englezi su sedamdesetih pevali God save the queen, the fascist regime, ali naš rokenrol je osetio potrebu za ovim tek kada smo ušli u rat, kada je Rimtutituki poručivao “Suviše si mlad, da bi popio ‘lad, ispod šlema mozga nema, mir, brate, mir”.
Rimtutituki
Ilija Ika Stanić, Božidar Lari Plesničar, Branislav Marušić Čutura, Minja Subota, i mnogi drugi članovi ondašnjih popularnih bendova pomogli su Rakoviću da dođe do ovog zaključka. Svjedok ovog vremena, Bojan Hreljac, bivši član „Elipsi“, a potom i osnivač Korni grupe, koji je autoru knjige Rokenrol u Jugoslaviji 1956-1968. dao na uvid svoju veliku kolekciju različite dokumentacije, od ploča, preko fotografija, do ugovora rokenrol bendova, kaže da je baš ova knjiga “najobjektivniji pokazatelj tog vremena” jer dokumentuje da muzičari nisu razmišljali o politici već samo o svojoj muzici.
Hreljac kaže da mu smeta fama koja se u poslednjih 15 godina gradi o komunizmu. “Mediji pokušavaju da nas, tadašnje muzičare, predstave ili kao podršku komunističkom režimu ili kao njihovu opoziciju. Jednom sam naišao na članak u kome piše da je „Korni grupa“ po nalogu Komunističke partije uradila pesmu „Ivo Lola“. A istina je da je moja žena, koja je inače pjesnik, pronašla ljubavna pisma Ive Lole Ribara i njegove djevojke, koja su pisana u formi poezije, i da nam je predložila da po njima snimimo pjesmu. Ta pjesma je bila ljubavna, a ne propagandna. Takođe, nailazio sam i na tekstove u kojima stoji da smo mi bili opozicija komunistima. To takođe nije istina. Nas politika uopšte nije interesovala.
Većinu beogradskih bendova tada su činili mladići od 16 do 20 godina starosti. Mi smo razmišljali o tome kako da postanemo popularni, kako da se svidimo djevojkama, kako da zaradimo neki dinar da kupimo nove instrumente i slično, a ne o komunizmu ili kapitalizmu”, kaže Hreljac.
On tvrdi da nije poznavao tadašnje političare, i da je jedini sa kojim je imao kontakt bio Miladin Šakić, zamjenik gradonačelnika Beograda, inače muž Olivere Katarine, i to kada bi došao na njihove zajedničke probe.
Partijska potraga za gitaristima
Uostalom kad su se bunili, mladi su se bunili zbog drugih stvari: 1961. u Beogradu su održane mirne demonstracije zato što Đorđe Marjanović nije osvojio Zlatni mikrofon na takmičenju za najboljeg pjevača zabavne muzike. Tadašnji rokeri nisu se mnogo miješali u politiku a ni obrnuto, potvrđuje i Nikola Marković, upravnik Doma omladine od 1966. do 1970. Čim su ga prihvatili mladi, kaže on, prihvatila ga je i partija. Cenzure je na početku ipak bilo, kaže Raković, ali ne političke već od strane struke. “Visokoobrazovani muzičari u početku nisu voljeli rokenrol, a oni su bili na uredničkim pozicijama u medijima poput radija. Opet, bilo je nekih koji su itekako pomogli širenju rokenrola. Nikola Karaklajić i Svetozar Gligorić iz Radio Beograda kao šahisti su dosta putovali i sa zapada donosili ploče koje bi potom puštali na radiju”.
Već krajem pedesetih na radio stanicama su emitovane prve rokenrol emisije, a 1966. se pojavio i prvi rokenrol časopis, poznati „Džuboks“, jedan od četiri specijalizovana rok časopisa u Beogradu. “Džuboks je imao tiraž od 100 000 primjeraka, zamislite to, danas se ni dnevne novine ne prodaju u tom broju”, kaže Raković. Najveće zadovoljstvo za publiku „Džuboksa“ bile su gramofonske ploče koje je on poklanjao, takozvane folije koje su doduše kratko trajale i koje bi poslije određenog broja slušanja završavale u kantama za đubre.
Džuboks magazin, august 1966.
Partija je i o ovome ostavila zabilješku. Istraživanja, koja je sprovodila, pokazivala su da je zabavna štampa u Jugoslaviji, koju najviše čita baš omladina, bila potpuno zavisna od zapadnih sadržaja (i do 95%) i pod minimalnom kontrolom nadležnih državnih organa. Veliki upliv zapadne kulture ostvarivan je i preko muzike i filma: 75% filmova je zapadne proizvodnje, a oko 30% slobodnog vremena mladi troše na slušanje muzike. “Subotom je samo u Beogradu oko 50.000 ljudi posjećivalo igranke, što je ekvivalenat fudbalskoj publici”, kaže Raković.
Vladan Krasić, tadašnji umjetnički direktor mjesta na kome se rok svirao, „Euridike“, dobio je od Partije zadatak da prema kvalitetu vrši selekciju grupa koje bi ovdje nastupale. Išao je po igrankama i bio zapanjen lošim kvalitetom bendova – niti su bili dovoljno uvježbani, niti su imali dovoljno prilika da čuju pjesmu koju su naknadno svirali. Hreljac, jedan od rijetkih muzički obrazovanih rokera tog vremena, kaže da “kada biste danas slušali neke od tih bendova mislili biste da su amateri. Te gitarijade srećom niko nije snimao, danas bi engleski, kako su ga oni izgovarali, vjerovatno bio smiješan mladima koji su odrasli uz američke filmove.”
Kako je počeo i propao rokenrol?
Prvi jugoslovenski rokeri slušali su Radio Luksemburg i po sluhu skidali hitove koje su tamo čuli. U skladu sa brojem bendova, bilo je sve više rok svirki. Čajanke su se održavale popodne, i na njima se nije pio alkohol, kao ni na večernjim igrankama.
“Tada je jedan bend svirao u vremenskim intervalima u kojima se danas emituju filmovi u bioskopu, u 15, 17 pa u 19 časova. Te igranke su bile jako posjećene, i na njima se igralo mnogo više nego danas u diskotekama. One nisu smetale roditeljima – mnogo veću brigu su im zadavali žurevi, kućna okupljanja uz ploče od kojih su roditelji strepili zbog sve slobodnijih dodira između mladića i djevojaka”, kaže autor knjige o rokenrolu.
Postoje mnoge teorije o tome zašto se rokenrol tako brzo omasovio. Bio je nešto novo, egzotično, oslobađajuće. Hreljac smatra da je bio pristupačan i zato što nije bio zahtijevan za sviranje. Jedan od najkraćih odgovora na ovo pitanje dao nam je Nikola Marković: “Zato što je to bila dobra muzika”. Šta god da je razlog njegovoj epidemiji, rokenrol se sedamdesetih proširio na cijelu Jugoslaviju, čak i u sela. “Sećate li se onog filma Izvinjavamo se, mnogo se izvinjavamo? Tu ima jedna scena kada čovjek sa sela, sa izraženim akcentom, čuje Bijelo dugme na tranzistoru i otpjeva pjesmu od početka do kraja”, podsjeća nas Raković.
Kako je društvo u kome je rokenrol bio mainstream došlo do zvijezda koje “proždrknu” dok pjevaju? Aleksandar Raković kaže da se to kod nas desilo u isto vrijeme kao na zapadu:
“Posljednja tri velika albuma snimljena su 1990. godine, i to Metalikin Black album, Perl Džemov Ten i Nirvanin Nevermind. To su poslednji albumi koji su u SAD prodati u preko 10 miliona primjeraka. To se više nije dogodilo.
Dakle, i na zapadu postoji kriza roka. I tamo su danas nosioci ove muzike stariji ljudi, a to nije smjelo da se desi. Problem je međutim to što je na zapadu alternativa roku hip-hop i RnB, a ovdje turbo-folk. Ali i za to postoji naučno objašnjenje. Poslije svakog velikog rata dolazilo je do eksplozije novih muzičkih pravaca. Poslije Prvog svjetskog rata pojavio se džez, a poslije Drugog rokenrol. Kod nas se poslije rata u Bosni izgleda taj folk najbolje adaptirao na situaciju, a pomoglo mu je to što više ni mediji nisu mnogo bili zainteresovani za rokenrol”.
Hreljac se slaže sa teorijom da je rokenrol za opadanje publike djelimično i sam kriv: “To se vidi na primjeru Korni grupe. Ona se raspala poslije svog najvećeg uspjeha na Euroviziji i iako smo svi mi iz grupe ostali nerazdvojni, nikada nam više nije palo napamet da okupimo bend. Razlog našeg raspada bio je taj što smo muzički previše napredovali, toliko da smo otišli u besmisao. Kada kažem besmisao, mislim na to što smo se usavršavali da bi svirali veoma komplikovanu i prefinjenu muziku, koju bi razumjelo možda 0,2 odsto populacije”.